پنج پرسشنامه معتبر برای سنجش افسردگی

افسردگی یکی از شایع‌ترین اختلالات روانی در سراسر جهان به شمار می‌رود که تأثیری عمیق بر کارکرد عاطفی، شناختی و اجتماعی افراد دارد. بر اساس گزارش سازمان جهانی بهداشت، تا سال ۲۰۳۰ افسردگی احتمالاً به یکی از سه عامل اصلی ناتوانی در سطح جهانی تبدیل خواهد شد. نشانه‌های این اختلال شامل غمگینی مداوم، از‌دست‌دادن علاقه به فعالیت‌های روزمره، احساس بی‌ارزشی، خستگی، اختلال در تمرکز و تغییر در خواب و اشتها است. تشخیص درست و به‌موقع افسردگی برای پیشگیری از عود و بهبود کیفیت زندگی بیماران امری حیاتی است.

در این میان، استفاده از پرسشنامه‌های روان‌سنجی استاندارد و معتبر نقش مهمی در سنجش شدت افسردگی، غربالگری اولیه و ارزیابی اثربخشی درمان دارد. این ابزارها به روان‌شناسان و پژوهشگران امکان می‌دهند تا با صرف زمان و هزینه کمتر، وضعیت روانی افراد را به‌صورت کمی و قابل ‌مقایسه ارزیابی کنند. ترجمه و هنجاریابی این پرسشنامه‌ها در زبان فارسی نیز ضرورت دارد تا تفاوت‌های فرهنگی و زبانی در درک علائم افسردگی مد نظر قرار گیرد.

تا کنون در ایران چندین ابزار بین‌المللی معتبر مانند مقیاس افسردگی بک (BDI-II)، مقیاس اضطراب و افسردگی بیمارستانی (HADS)، پرسشنامه افسردگی CES-D، مقیاس افسردگی همیلتون (HDRS) و پرسشنامه سلامت بیمار PHQ‑۹ به زبان فارسی ترجمه و اعتباریابی شده‌اند. بررسی ویژگی‌های این پنج پرسشنامه کمک می‌کند تا پژوهشگران و درمانگران ایرانی بتوانند متناسب با هدف، جامعه مورد مطالعه و شرایط بالینی بهترین ابزار را برای سنجش افسردگی انتخاب نمایند.

معرفی پنج پرسشنامه معتبر برای سنجش افسردگی

مقیاس افسردگی بک (Beck Depression Inventory – BDI-II)

مقیاس افسردگی بک از شناخته‌شده‌ترین و پرکاربردترین ابزارهای خودسنجی در ارزیابی شدت افسردگی است. این پرسشنامه در ابتدا توسط آرون بک و همکارانش در دهه ۱۹۶۰ طراحی شد و در سال ۱۹۹۶ نسخه دوم آن (BDI-II) بر اساس معیارهای DSM-IV بازنگری شد. هدف از طراحی این مقیاس، ارزیابی گستره‌ای از علائم شناختی، هیجانی و جسمانی افسردگی در بزرگسالان و نوجوانان بالای ۱۳ سال بود. هر ماده یک نشانه از افسردگی را در سه یا چهار سطح شدت می‌سنجد و پاسخ‌دهنده باید وضعیت خود را طی دو هفته گذشته توصیف کند.

نسخه فارسی BDI-II یکی از پرکاربردترین ابزارها در پژوهش‌ها و کلینیک‌های ایران است. تکمیل آن معمولاً کمتر از ده دقیقه زمان می‌برد و به دلیل ساختار ساده و وضوح سؤال‌ها، برای استفاده در گروه‌های مختلف جمعیتی از جمله دانشجویان، بیماران روان‌پزشکی و جامعه عمومی مناسب است. این ابزار برای ارزیابی شدت افسردگی، مقایسه قبل و بعد از درمان و بررسی تأثیر برنامه‌های روان‌درمانی کاربرد فراوان دارد. همچنین، در پژوهش‌های مربوط به متغیرهای شخصیتی، استرس و کیفیت زندگی نیز BDI-II شناخته‌شده‌ترین ابزار استاندارد در محیط‌های فارسی‌زبان محسوب می‌شود.

مقیاس اضطراب و افسردگی بیمارستانی (Hospital Anxiety and Depression Scale – HADS)

مقیاس اضطراب و افسردگی بیمارستانی در سال ۱۹۸۳ توسط زیگموند و اسنایت طراحی شد تا علائم افسردگی و اضطراب را در بیماران جسمی که در بیمارستان بستری بودند، بدون تأثیرپذیری از نشانه‌های بدنی بیماری، بررسی کند. این پرسشنامه شامل ۱۴ سؤال است که به دو خرده‌مقیاس تقسیم می‌شود: هفت سؤال مربوط به اضطراب (HADS-A) و هفت سؤال مربوط به افسردگی (HADS-D). پاسخ‌ها در طیفی چهاردرجه‌ای از صفر تا سه ارائه می‌شود و نمره کلی هر بخش از صفر تا ۲۱ متغیر است.

ویژگی اصلی HADS این است که بر جنبه‌های شناختی و هیجانی افسردگی تمرکز می‌کند و شاخص‌های فیزیولوژیکی (مانند کاهش خواب یا انرژی) را که ممکن است با علائم بیماری جسمی اشتباه گرفته شوند، نادیده می‌گیرد. به همین دلیل، استفاده از این مقیاس در بیماران قلبی، سرطانی، دیابتی و مبتلایان به دردهای مزمن در ایران رواج بسیار دارد. اجرای آن ساده و سریع است و نیاز به مصاحبه تخصصی ندارد. در بسیاری از کلینیک‌های پزشکی و روان‌پزشکی کشور، HADS به عنوان ابزار اولیه غربالگری برای شناسایی هم‌زمان اضطراب و افسردگی به کار می‌رود و می‌تواند مبنایی برای ارجاع بیمار به درمانگر روانی باشد.

پرسشنامه افسردگی مرکز مطالعات اپیدمیولوژیک (CES-D)

پرسشنامه CES-D توسط رادلوف در سال ۱۹۷۷ برای مطالعات اپیدمیولوژیک و اندازه‌گیری میزان افسردگی در جمعیت عمومی طراحی شد. هدف اصلی آن فراهم‌کردن ابزاری ساده، کوتاه و زمان‌بر برای غربالگری افسردگی در جوامع غیرکلینیکی بود. این پرسشنامه شامل ۲۰ سؤال است که بسامد تجربه علائم افسردگی در هفته‌ی گذشته را می‌سنجد. گزینه‌ها از صفر (به‌هیچ‌وجه) تا سه (اغلب یا همیشه) نمره‌گذاری می‌کنند و مجموع نمرات شاخصی از احتمال ابتلا به افسردگی است.

در ایران، CES-D برای مطالعات جمعیتی و پژوهش‌های سلامت روان بسیار مورد استفاده قرار گرفته است، به‌ویژه در میان دانشجویان، سالمندان و زنان خانه‌دار. این ابزار به دلیل ماهیت عمومی خود، از مفاهیم پیچیده روانپزشکی دوری می‌کند و بر احساسات، خلق، انگیزش و تعامل اجتماعی تمرکز دارد. پژوهشگران ایرانی از این پرسشنامه برای ارزیابی اثر مداخلات روان‌شناختی، بررسی رابطه افسردگی با عواملی مانند حمایت اجتماعی یا وضعیت اقتصادی و نیز در مطالعات پیمایشی وسیع در سطح شهرها استفاده می‌کنند. مزیت دیگر CES-D سرعت اجرای بالا و درک آسان برای شرکت‌کنندگان با سطوح مختلف سواد است که آن را برای استفاده در تحقیقات میدانی ایده‌آل می‌سازد.

مقیاس افسردگی همیلتون (Hamilton Depression Rating Scale – HDRS)

مقیاس افسردگی همیلتون یکی از ابزارهای قدیمی و کلاسیک ارزیابی افسردگی است که توسط ماکس همیلتون در سال ۱۹۶۰ طراحی شد. برخلاف سایر پرسشنامه‌ها، این ابزار مصاحبه‌گرمحور است و باید توسط روانپزشک یا درمانگر آموزش‌دیده اجرا شود. نسخه استاندارد آن شامل ۱۷ سؤال است که هر پرسش میزان شدت یک علامت مانند خلق افسرده، احساس گناه، بی‌خوابی یا کندی روانی-حرکتی را می‌سنجد. هر مورد بین صفر تا چهار نمره‌گذاری می‌شود و بر اساس مجموع نمرات، شدت افسردگی (خفیف، متوسط یا شدید) تعیین می‌گردد.

به دلیل ماهیت مشاهده‌ای، مقیاس همیلتون ابزاری تخصصی برای محیط‌های درمانی محسوب می‌شود. در کلینیک‌های روان‌پزشکی ایران از این مقیاس برای ارزیابی پیش از درمان، پیگیری اثربخشی داروها و سنجش تغییرات خلقی در طول درمان استفاده می‌شود. این ابزار به درمانگران اجازه می‌دهد تا بر اساس مصاحبه‌ی بالینی و نشانه‌های قابل مشاهده، ارزیابی دقیق‌تری از وضعیت بیمار انجام دهند. HDRS در تحقیقات داروشناسی و پروژه‌های دانشگاهی حوزه درمان شناختی‌رفتاری نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد، زیرا به‌عنوان معیار طلایی مقایسه درمان‌ها شناخته می‌شود و دقت آن در بررسی افسردگی شدید بسیار بالا است.

پرسشنامه سلامت بیمار – ۹ سؤالی (Patient Health Questionnaire – PHQ-9)

پرسشنامه PHQ‑۹ یکی از ابزارهای کوتاه و کاربردی است که توسط کروئن و همکاران در سال ۱۹۹۹ بر اساس معیارهای تشخیصی DSM-IV طراحی شد. همان‌طور که از نامش پیداست، این پرسشنامه ۹ سؤال دارد که هر یک به یکی از علائم اصلی اختلال افسردگی اساسی مربوط است. پاسخ‌دهندگان باید مشخص کنند طی دو هفته‌ی گذشته هر نشانه را با چه بسامدی تجربه کرده‌اند. نمره‌گذاری از صفر (اصلاً) تا سه (تقریباً هر روز) انجام می‌شود و مجموع نمرات شدت افسردگی را مشخص می‌سازد.

PHQ‑۹ در سال‌های اخیر در ایران به دلیل کوتاهی، سادگی و کاربرد در محیط‌های پزشکی بسیار محبوب شده است. بسیاری از پزشکان عمومی، روان‌پزشکان و مراکز بهداشت از آن به عنوان ابزار غربالگری اولیه استفاده می‌کنند. این پرسشنامه برای ارزیابی اثربخشی درمان‌های روان‌شناختی و دارویی نیز مفید است و به راحتی می‌تواند به‌صورت چاپی یا دیجیتال تکمیل شود. در اپلیکیشن‌های سلامت روان فارسی‌زبان نیز نسخه‌ی الکترونیکی PHQ‑۹ در دسترس است و به کاربران امکان می‌دهد پیشرفت خود را در طول زمان پیگیری کنند. سادگی ساختار، تطبیق‌پذیری فرهنگی و قابلیت کاربرد در جمعیت عمومی از مهم‌ترین عوامل محبوبیت این ابزار در پژوهش‌های ایران است.

جمع‌بندی

ارزیابی افسردگی با استفاده از ابزارهای روان‌سنجی استاندارد، بخشی اساسی از پژوهش و درمان در حوزه‌ی سلامت روان محسوب می‌شود. مرور پنج پرسشنامه پرکاربرد فارسی‌زبان، نشان می‌دهد که هر یک بر اساس هدف، محیط اجرا و نوع نمونه، ویژگی‌های خاص خود را دارند. مقیاس افسردگی بک (BDI-II) به‌دلیل پوشش جامع علائم و ساختار خودگزارشی، مناسب‌ترین ابزار برای پژوهش‌های دانشگاهی و ارزیابی بالینی است. HADS برای بررسی افسردگی در بیماران جسمی و محیط‌های بیمارستانی طراحی شده و از تداخل با علائم فیزیکی جلوگیری می‌کند. CES-D ابزار ایده‌آل غربالگری افسردگی در جمعیت عمومی است که در مطالعات اپیدمیولوژیک و جامعه‌نگر کاربرد فراوان دارد. HDRS دقیق‌ترین مقیاس مصاحبه‌محور برای محیط‌های تخصصی روان‌پزشکی است و تحولات درمانی را به‌خوبی می‌سنجد. در نهایت، PHQ‑۹ با کوتاهی و سادگی خود امکان سنجش سریع افسردگی در مراکز بهداشتی و نسخه‌های الکترونیک را فراهم کرده است.

به‌طور کلی، انتخاب پرسشنامه باید براساس هدف پژوهش، ویژگی‌های جمعیت مورد مطالعه و شرایط اجرای آزمون صورت گیرد. نگارش و هنجاریابی نسخه‌های فارسی این ابزارها گامی مهم در بومی‌سازی سنجش افسردگی است و می‌تواند به ارتقای دقت پژوهش‌ها، بهبود تشخیص بالینی و اثربخشی مداخلات درمانی در جامعه ایرانی منجر شود.