پرسشنامه چیست؟ راهنمای ساخت و کاربرد پرسشنامه

پرسشنامه ابزاری است که توسط متخصصین رشته‌های مختلف برای گردآوری اطلاعات به کار می‌رود. از این ابزار برای اهداف مختلفی مانند اهداف پژوهشی یا اهداف درمانی استفاده می‌شود. همچنین در برخی مواقع پرسشنامه برای ارتقای کیفیت محصول، پیش بینی رفتاری مصرف کنندگان و سیاست گذاری به کار می‌رود.

براساس منابع مختلف، اولین پرسشنامه علمی در سال ۱۸۳۸ توسط جامعه آماری لندن ساخته شد. موسسه ایران تحقیق به عنوان بزرگ‌ترین مرکز طراحی، انتشار و دانلود پرسشنامه در ایران، در این مقاله شما را با این ابزار کاربردی آشنا خواهد کرد. با ما همراه باشید.

محتوای این مقاله:

– تعریف پرسشنامه

– ویژگی‌های پرسشنامه

– انواع پرسشنامه

– کاربرد پرسشنامه

– راهنمای ساخت پرسشنامه

– مزایای و معایب پرسشنامه

بخش اول: تعریف پرسشنامه

در رایج‌ترین شکل، پرسشنامه به این صورت تعریف می‌شود: ابزاری برای پژوهش که شامل مجموعه‌ای از سوالات یا عبارات است و به منظور گردآوری اطلاعات از پاسخ دهندگان به کار می‌رود. در تعریفی دیگری از پرسشنامه می‌توان گفت ابزاری است که عموماً برای اهداف پژوهشی به کار می‌رود و می‌تواند به دو دسته کمی و کیفی تقسیم شود. اگرچه در این تعاریف بر جنبه پژوهشی تاکید شده است اما همان‌گونه که در بالا اشاره شد از این ابزار در سایر موارد نیز استفاده می‌شود. در هر صورت تمامی تعاریفی که از پرسشنامه وجود دارد بر جنبه گردآوری داده توسط آن‌ها تاکید می‌کنند.

بخش دوم: ویژگی‌های پرسشنامه

استاندارد بودن: پرسشنامه‌ها برای جمع آوری اطلاعات جمعیت شناختی، نظرات شخصی، حقایق یا نگرش از پاسخ دهندگان بسیار مفید است. یکی از بزرگ‌ترین ویژگی‌های پرسشنامه‌ها، استاندارد بودن و یکسان بودن آن است. به این معنی که هر مخاطب سؤالات مشابهی را می‌بیند و پاسخ می‌دهد. این استاندارد بودن و یکنواختی به جمع آوری داده‌ها و تجزیه و تحلیل آماری این داده‌ها کمک می‌کند. به عنوان مثال، یک پرسشنامه ارزیابی فروشگاه‌های خرده فروشی شامل سؤالاتی برای ارزیابی ارزش خرید از فروشگاه، گزینه‌های انتخاب محصول، کیفیت کالا و موارد دیگر است. این سؤالات برای همه مشتریان یکسان است. در نتیجه اطلاعات را می‌توان پس از گردآوری در سطح وسیعی تحلیل و مقایسه کرد.

اکتشافی بودن: برای جمع آوری داده‌های کیفی، پرسشنامه می‌تواند ماهیت اکتشافی داشته باشد. هیچ محدودیتی برای سؤالاتی که در پرسشنامه‌ها آمده است وجود ندارد. به عنوان مثال، اگر یک پرسشنامه برای درک هزینه خانوار تهیه شده باشد، یک لیست از سؤالات بسیار ساختار یافته می‌تواند جمع آوری داده‌ها را محدود کند. ممکن است مواردی در هزینه خانوار باشد که از دید طراح سوال مخفی مانده باشد اما با طرح یک سوال باز پاسخ مانند “چه هزینه‌های دیگری دارید که در اینجا اشاره نشده است؟” می‌توان به نکات مهمی پی برد.

دنباله دار بودن سؤالات: پرسشنامه به طور معمول از ساختاری از سؤالات پیروی می‌کند تا تعداد پاسخ‌ها را افزایش دهد و اطلاعات بیشتری گردآوری شود. به طور معمول ابتدا اطلاعات جمعیت شناختی افراد اخذ می‌شود و سپس به سراغ اطلاعات خاصی که مدنظر طراحان بوده است می‌رود. بنابراین طیف وسیعی از اطلاعات را می‌توانید از طریق پرسشنامه‌ها گردآوری کنید.

بخش سوم: انواع پرسشنامه‌ها

انواع پرسشنامه براساس نوع سوالات: در این تقسیم بندی پرسشنامه‌ها به دو نوع کلی باز پاسخ و بسته پاسخ تقسیم می‌شوند. پرسشنامه‌های بسته پاسخ معمولاً چندگزینه‌ای هستند و پاسخ دهنده باید یکی از گزینه‌ها را علامت بزند. این پرسشنامه‌های می‌توانند به صورت بله/خیر، چند گزینه‌ای یا درجه بندی باشند. این پرسشنامه‌ها معمولاً کمی هستند و تجزیه و تحلیل آن‌ها آسان‌تر است. دسته دوم شامل پرسشنامه‌های باز پاسخ است که در آن‌ها پاسخ دهنده می‌تواند پاسخ‌های متنوعی به سوالات بدهد. برای مثال از پاسخ دهنده پرسیده می‌شود “در هنگام دیدن یک آگهی تلویزیونی چه احساسی دارد؟” یا اینکه “در مورد پدر خود چه فکری می‌کند؟”

انواع پرسشنامه براساس رشته: نوع دیگری از تقسیم بندی پرسشنامه‌ها براساس رشته‌های مختلف علمی است. برای مثال می‌توان به پرسشنامه روانشناسی و پرسشنامه مدیریت اشاره کرد که بیشترین تعداد پرسشنامه‌های را شامل می‌شوند. همچنین پرسشنامه پزشکی و پرسشنامه تربیت بدنی نیز کاربردهای زیادی دارند.

انواع پرسشنامه براساس نحوه توزیع: در زمانی نه چندان دور، پرسشنامه‌ها یا به صورت کاغذی توزیع می‌شدند و یا از طریق تلفن. هم اکنون پرسشنامه‌ها براساس توزیع به چهار دسته تقسیم می‌شوند: پرسشنامه ایمیلی، تلفنی، کامپیوتری و کاغذی. بدیهی است که کاربرد هر کدام از این موارد متفاوت است. برای مثال پرسشنامه تلفنی معمولاً برای نظرسنجی مناسب است و نمی‌توان آزمون‌های پیچیده روانشناسی را از طریق تلفن اجرا کرد. پرسشنامه ایمیلی برای مواقعی مناسب است که آزمودنی‌ها در مکانی بسیار دور قرار دارند. این شیوه از نظر هزینه و زمان مقرون به صرفه است. یکی از مشکلات این روش این است که بسیاری از افراد ایمیل‌ها را نادیده می‌گیرند و بنابراین میزان پاسخ دهی بسیار پایین است.

پرسشنامه‌های کامپیوتری نیز بیشتر برای موسسات و مراکز علمی و یا درمانی مناسب است که هر آزمودنی جدید بر روی کامپیوتر اطلاعات خود را ثبت می‌کند. این روش باعث کم شدن اتلاف وقت برای گردآوری، وارد کردن اطلاعات و تجزیه و تجلیل داده‌ها می‌شود. همچنین ایراد روش کامپیوتری این است که برخی از افراد احساس راحتی ندارند. در نهایت پرسشنامه کاغذی که هنوز هم محبوب‌ترین شیوه گردآوری اطلاعات است روشی تقریباً کم هزینه و قابل اعتماد است. با این حال برای افرادی که در مناطق دور زندگی می‌کنند مناسب نیست.

بخش چهارم: کاربردهای پرسشنامه

استفاده در پژوهش‌ها: عمده‌ترین کاربرد پرسشنامه‌ها در پژوهش‌ها است. امروزه هزاران پرسشنامه استاندارد وجود دارد که در پژوهش‌های مختلف استاندارد بودن آن‌ها تایید شده است. در پژوهش‌ها به خصوص پژوهش‌های مدیریت، علوم اجتماعی، آموزش و پرورش و علوم روانشناختی به صورت گسترده از پرسشنامه‌ها استفاده می‌شود. استفاده از این ابزارها امکان یکپارچه‌سازی و مقایسه داده‌ها بین آزمودنی‌های یک پژوهش و همچنین آزمودنی‌های چندین پژوهش را فراهم می‌سازد. برای مثال پرسشنامه افسردگی بک در هزاران پژوهش مورد استفاده قرار گرفته است. بنابراین اطلاعات ده‌ها هزار فرد با پیشینه جنسیتی، قومی، فرهنگی و زبانی مختلف در دسترس است که می‌تواند بانک اطلاعاتی مهمی به شمار رود.

استفاده در مراکز درمانی: در رشته‌هایی مانند روانشناسی، مشاوره و حتی علوم پزشکی از پرسشنامه‌ها برای ارزیابی‌های بالینی و کلینیکی استفاده می‌شود. استفاده از این ابزارها باعث تسهیل تشخیص مشکلات و بررسی فرایند پیشرفت درمان می‌شود. همچنین این ابزارها می‌توانند به انتخاب بهترین شیوه درمان با توجه به شرایط هر بیمار کمک کنند.

سایر کاربردها: غیر از موارد بالا، پرسشنامه‌ها کاربردهای بسیار متنوع دیگری نیز دارند. برای مثال شاید صاحبان یک کسب و کار بخواهند مشکلات بین کارکنان خود را بشناسند. همچنین ممکن است تصمیم گیران علاقمند به پیش بینی رفتارهای آینده مصرف کنندگان باشند. برای کاربرهای دیگر پرسشنامه می‌توان ده‌ها مثال ذکر کرد.

بخش پنجم: راهنمای ساخت پرسشنامه

متغیری که قصد سنجش آن را دارید مشخص کنید: مشخص کنید که می‌خواهید در یک پرسشنامه چه چیزی را بسنجید. حتی قبل از اینکه درباره ظاهر پرسشنامه و تعداد سوالات آن فکر کنید باید بدانید که پرسشنامه شما قرار است چه چیزی را بسنجد. این مرحله مهم‌ترین بخش ساخت پرسشنامه‌ها است و پس از پاسخ به این سوال بقیه مراحل آسان‌تر طی خواهند شد.

جملات خود را کوتاه نکنید: منظور ما این است که در برخی مواقع برای اینکه متن سوال یا عبارت کوتاه باشد شروع به خلاصه سازی سوال می‌کنید. در این میان ممکن است سوال مفهوم و گویایی خود را از دست بدهد و به آسانی قابل فهم نباشد. به این دو مثال توجه کنید: “وقتی دوستانت متوجه می‌شوند که این بیماری را داری، درباره حس آن‌ها به تو چه فکری می‌کنی؟” و حالا نسخه کوتاه شده آن این‌گونه است: “درباره حس دوستانت چه نظری داری؟” مشخص است که سوال دوم منظور شما را نمی‌رساند.

در هر سوال فقط یک هدف داشته باشید: شما باید سعی کنید در هر سوال فقط به دنبال یک پاسخ باشید. در برخی مواقع محقق وسوسه می‌شود دو سوال مشابه را در یک سوال ادغام کند. در این حالت ممکن است پاسخ دهنده بخواهد به هر سوال پاسخ متفاوتی بدهد. اگر در هر یک از سوالات شما کلمه “و” وجود دارد بهتر است مجدداً آن را بررسی کنید، چرا که این احتمال وجود دارد که سوال شما شامل دو بخش باشد و پاسخ دهنده را گیج کند.

در ارائه گزینه‌ها منعطف باشید: در حین طراحی پرسشنامه سعی کنید ذهن خود را باز بگذارید. ۵۰ سوال در یک پرسشنامه که همگی به یک صورت پاسخ دهی می‌شوند عجیب نیست؟ آیا ممکن است یک نفر بخواهد پاسخ دیگری به سوال بدهد؟ سعی کنید در سوالات خود گزینه سایر موارد را نیز لحاظ کنید. همچنین می‌توانید در پایان پرسشنامه یک سوال باز پاسخ بگذارید و از پاسخ دهنده بخواهید اگر نظر دیگری دارد ذکر کند. این سوال می‌تواند در تحلیل‌های شما مورد استفاده قرار نگیرد اما در زمینه بازطراحی پرسشنامه به شما کمک خواهد کرد. البته می‌توانید با استفاده از روش‌های کیفی از این سوال نیز استفاده کنید.

باز پاسخ یا بسته پاسخ بودن پرسش‌ها: انتخاب بین این دو نوع سوال بسیار دشوار است. سوالات بسته پاسخ پاسخ‌دهی و تحلیل آسان‌تری دارند اما ممکن است بعضی از پاسخ‌های خاص آزمودنی‌ها مورد سنجش قرار نگیرد. از سوی دیگر سوالات باز پاسخ می‌توانند اطلاعات بیشتری را گردآوری کنند اما تحلیل آن‌ها دشوار است. به هرحال باید تکلیف خود را با یکی از این نوع سوالات مشخص سازید. به صورت کلی سوالات بسته پاسخ برای اجرای نهایی مناسب‌تر هستند اما از سوالات باز پاسخ می‌توان در مراحل اولیه ساخت پرسشنامه و مرحله پایلوت استفاده کرد.

مخاطبان خود را بشناسید: این بخش از ساخت پرسشنامه بسیار مهم است اما معمولاً از آن غفلت می‌شود. در بیشتر مواقع پاسخ دهندگان به پرسشنامه‌ها افراد دارای تحصیلات یا دانشجویان هستند. اما فرض کنید شما قصد انجام پژوهش بر روی کشاورزان یا رانندگان ماشین‌های سنگین را دارید. آیا جملات و سوالات شما باید با همان لحن و پیچیدگی قبلی باشد؟ بنابراین باید با توجه به سن، جنسیت، زبان و فرهنگ آزمودنی‌ها سوالات خود را طراحی کنید. استفاده از عباراتی که تنها توسط متخصصان یک صنعت خاص استفاده می‌شود برای عموم جامعه گمراه کننده خواهد بود. یادتان باشد که شما پرسشنامه را برای خودتان طراحی نمی‌کنید.

بهترین ابزار را انتخاب کنید: برای طراحی پرسشنامه می‌توانید از ابزارهایی مانند ورد یا از ابزارهای آنلاین ساخت پرسشنامه استفاده کنید. در هر صورت نتیجه نهایی شما مشابه خواهد بود. همچنین نحوه توزیع پرسشنامه که در بالا اشاره شد نیز باید توسط شما مشخص شود. بهتر است برای تمام آزمودنی‌های خود از یک ابزار مشخص مانند تلفن، ایمیل یا پرسشنامه کاغذی استفاده کنید. با این کار پژوهش شما اعتبار بیشتری خواهد داشد.

بخش ششم: مزایا و معایب پرسشنامه

مزایا

پرسشنامه‌ها ارزان هستند: این روش در مقایسه با سایر روش‌های گردآوری داده مانند مشاهده حضوری، استفاده از تصویربرداری از مغز و سایر روش‌ها هزینه بسیار پایین‌تری دارد.

پرسشنامه‌ها منعطف هستند: پرسشنامه‌ها ابزاری منعطف و ساده برای گردآوری داده‌ها هستند. بنابراین در زمان بسیار کمی امکان گردآوری حجم زیادی از داده‌ها وجود دارد.

پرسشنامه‌ها به سرعت تحلیل می‌شوند: در کمتر از یک روز می‌توان نتایج به دست آمده از پرسشنامه‌ها را تحلیل کرد و در قالب‌های مختلف تصویری و جدول ارائه داد. حتی قبل از گرداوری تمام داده‌ها می‌توانید بخش به بخش اطلاعات به دست آمده را تحلیل کنید.

استفاده در گسترده زیاد: پرسشنامه‌ها به شما کمک می‌کنند از محدوده مرزها فراتر بروید. با استفاده از یک ایمیل و یک کامپیوتر می‌توانید پرسشنامه خود را در سراسر دنیا پخش کنید. با گسترش اینترنت پژوهش‌ها دیگر محدود به یک کشور یا زبان و فرهنگ نیست.

قابلیت مقایسه: پرسشنامه امکان مقایسه بین پژوهش‌های مختلف، شرکت‌های مختلف و افراد مختلف را فراهم می‌کند. اطلاعات حاصل از پژوهش‌های مختلفی که با استفاده از یک پرسشنامه انجام گرفته‌اند در گذر زمان بر روی هم انباشته شده و ارزشمندتر می‌شوند.

تجزیه و تحلیل آسان: بیشتر پرسشنامه‌ها کمی هستند. بنابراین می‌توانید با استفاده از نرم افزارهای آماری مانند SPSS یا نرم افزارهای دیگری مانند اکسل اطلاعات به دست آمده را تحلیل کنید. می‌توانید این نتایج را در نمودارها، جداول و شکل‌های زیبا با دیگران به اشتراک بگذارید.

پرسشنامه‌ها نتایج عملی در پی دارند: هر پژوهش مانند یک بوم نقاشی خالی است. با گردآوری داده‌ها این بودم واضح‌تر می‌شود و کم کم به یک شکل مشخص و قابل اتکاء تبدیل می‌شود. یک بازاریاب می‌تواند با استفاده از اطلاعات پرسشنامه‌ها استراتژی‌های جدیدی را به کار ببرد.

ناشناس بودن مخاطب: نظرسنجی‌های آنلاین یا از طریق ایمیل به آزمودنی‌ها اجازه می‌دهند ناشناس بمانند. همچنین در پرسشنامه‌ها نیز اگر داده‌های شناساننده مانند نام و اطلاعات هویتی افراد اخذ نشود، تقریباً آزمودنی‌ها ناشناس می‌مانند. ناشناس بودن باعث رغبت بیشتر پاسخ دهندگان به ارائه پاسخ‌های صادقانه‌تر می‌شود.

پرسشنامه‌ها محدودیت زمانی ندارند: وقتی شما پرسشنامه‌ای را به فردی می‌دهید لازم نیست همان لحظه ان را پر کند. هر فرد می‌تواند در اوقات فراغت یا آخر هفته پرسشنامه شما را تکمیل و ارسال کند. نتایج پژوهش‌ها نشان داده‌اند که عدم حضور محقق در لحظه آزمون، سبب ارائه پاسخ‌های دقیق‌تری می‌شود چرا که آزمودنی احساس نمی‌کند تحت نظر است.

پرسشنامه‌ها تمام جنبه‌های یک موضوع را پوشش می‌دهند: شما می‌توانید پرسشنامه خود را طوری طراحی کنید که تمامی جنبه‌های چیزی را که می‌خواهد بسنجید را بسنجد. البته کوتاه بودن پرسشنامه یک مزیت است و به صورت کلی توصیه بر استفاده از حداکثر ۱۰ سوال در یک پرسشنامه است، اما به هر حال دست شما باز است.

معایب

پاسخ‌های نادرست: همان‌گونه که احتمالا حدس زده‌اید، بزرگ‌ترین مشکل پرسشنامه عدم صداقت پاسخ دهنده و ارائه پاسخ‌های نادرست است. از جمله دلایل این کار حفاظت از حریم خصوصی و مطلوب جلو دادن خود است.

سوالات بدون پاسخ: مشکل دیگری که ممکن است در طول پژوهش خود با آن مواجه شوید بی‌پاسخ بودن بسیاری از سولات است. از جمله دلایل این موضوع تعداد زیاد سوالات یا نامفهوم بودن آن‌هاست.

تفاوت در فهم و تفسیر سولات: اگر دو آزمودنی تفسیر متفاوتی از یک سوال داشته باشند نتایج شما معتبر نخواهد بود. اینکه هر فرد برداشت ذهنی خاص خودش را از سوالات داشته باشد یک خطر بزرگ است. باید اطمینان حاصل کنید که سوالات شما برای همه افراد به یک صورت قابل درک است.

دشوار بودن انتقال احساسات: از آن‌جا که در پرسشنامه تماس چهره به چهره وجود ندارد بسیاری از اطلاعات از دست می‌رود. درست است که استفاده از سئوالات منسجم و دارای پاسخ‌های مشابه باعث افزایش دقت پرسشنامه می‌شود اما از سوی دیگر سایر اطلاعات از جمله اطلاعات مربوط به زبان بدن افراد قابل ثبت نیست.

دشواری تجزیه و تحلیل برخی از سوالات: سوالات بسته پاسخ را می‌توان به راحتی تجزبه و تحلیل کرد اما سوالات باز پاسخ کمی مشکل برای شما ایجاد خواهند کرد. ارائه چند سوال باز پاسخ می‌تواند سیلی از اطلاعات را به شما ارائه دهد که کدگذاری و نمره‌گذاری ان‌ها بسیار دشوار خواهد بود.

سوء گیری پاسخ دهندگان: فرض کنید یکی از مشتریان شما از طرفداران قدیمی شماست. در این صورت تمامی خدمات و محصولات شما در نظر او عالی خواهند بود. یا اینکه فردی به دلیل یک تجربه ناخوشایند از برند شما متنفر شده است و بنابراین تمامی محصولات و خدمات شما را بد ارزیابی خواهد کرد.

عدم شخصی سازی: منظور ما این است که ممکن است آزمودنی احساس کند در میان انبوهی از آزمودنی‌ها گم شده است و به پژوهش احساس تعلق نداشته باشد. بهتر است در ایمیل ارسالی یا پرسشنامه پرینت شده نام هر فرد را بنویسید به گونه‌ای که احساس کند به صورت مستقیم او را خطاب می‌کنید.

پاسخ‌های غیرآگاهانه: در برخی مواقع ممکن است آزمودنی بدون اینکه سوال را متوجه شود یا سوال را به اتمام برساند پاسخ را انتخاب کند. سعی کنید با کوتاه نگه داشتن پرسشنامه و واضح بودن مفهوم آن این مشکل را حل کنید.

مشکل در برقراری ارتباط: اگر یکی از آزمودنی‌های شما نابینا، ناشنا یا بی‌‍سواد باشد راهکاری برای برقراری ارتباط با او دارید؟

خستگی از پرسشنامه: برخی افراد به حدی با انواع پرسشنامه‌ها بمباران می‌شوند که علاقه‌ای به پر کردن ان‌ها ندارند. هر چه تعداد پرسشنامه‌هایی که یک فرد پر می‌کند بیشتر می‌شود تمایل او به پر کردن پرسشنامه‌های بعدی کم و دقت او کاهش می‌یابد.

+بیشتر بخوانید: راهنمای ساخت پرسشنامه برای استفاده در پژوهش